Europa mist morele nederigheid – en het katholieke subsidiariteitsbeginsel toont waarom

De Europese Unie lijkt zich steeds vaker te gedragen als een strenge kleuterjuf voor haar burgers. Beleidsdoelen worden niet langer gepresenteerd als democratisch bediscussieerbare opties, maar als nagenoeg absolute plichten waarvoor burgers, bedrijven en lidstaten zich, tot in de kleinste details, hebben te plooien. Het resultaat is een verstikkend seculier moralisme, ontstaan vanuit de ivoren toren van een wereldvreemde elite, dat niet uitnodigt tot verantwoordelijkheid, maar tot volgzaamheid. Vanuit katholiek perspectief wringt dat bijzonder hard, omdat het de menselijke persoon reduceert tot instrument voor politieke of technocratische idealen.

Het nieuwe seculiere moralisme: goede bedoelingen, weinig respect voor de persoon

Of het nu gaat over klimaat, energie, mobiliteit of buitenlands beleid: Europese instituties omkaderen hun keuzes als “moreel” noodzakelijk, alsof het “juiste” doel geen ruimte laat voor meningsverschillen of rede. Maar echte moraliteit ontstaat nooit door dwang. Ze groeit bovendien uit geloof, eeuwige waarden, geweten en verantwoordelijkheid, niet uit het “populaire thema van het moment” en haar vertaling door politieke lobby’s.  Wanneer de overheid burgers opvoedt alsof ze onderdanen zijn die gestuurd moeten worden in plaats van vrijheidsbekwame personen, dan verwordt beleid tot tirannie. De katholieke traditie erkent juist de onvervangbare waardigheid en vrijheid van iedere mens. Zonder die vrijheid kan geen werkelijke moraliteit bestaan.

Subsidiariteit: een vergeten ankerpunt in katholieke én Europese traditie

Veel van de huidige kritiek op het EU-beleid raakt aan een kernprincipe uit de katholieke sociale leer: subsidiariteit. Dat idee leeft inmiddels ver voorbij kerkelijke kringen, maar zijn wortels zijn diep katholiek.

Historische oorsprong
Het begrip kreeg zijn klassieke formulering in Quadragesimo Anno (1931), de encycliek van paus Pius XI. Daarin waarschuwde de Kerk tegen zowel een allesomvattende staat als een ontwrichte samenleving zonder gemeenschappelijke structuren. Het principe zelf gaat echter verder terug: naar de middeleeuwse scholastiek (Thomas van Aquino), waarin de menselijke gemeenschap werd gezien als opgebouwd uit natuurlijke, elkaar versterkende niveaus: gezin, gemeenschap, lokale politiek, nationale overheid.

De essentie is eenvoudig en buitengewoon relevant:
hogere instanties mogen enkel doen wat lagere instanties niet zelf kunnen.
Niet om de macht van bovenaf te beperken uit ideologisch wantrouwen, maar om menselijke verantwoordelijkheid te beschermen. Mensen groeien in vrijheid en competentie wanneer zij zelf handelen; instituties moeten hen daartoe ruimte laten.

Vandaag doet de EU vaak het omgekeerde. Ze centraliseert standaarden, harmoniseert gedrag en uniformiseert keuzes die op lokaal niveau nu eenmaal verschillend uitpakken. De gevolgen zijn bekend: duur en inefficiënt micromanagement dat voorbijgaat aan nationale diversiteit en sociale realiteit.  Technocratie neemt zo de plaats in van nabij bestuur, waardoor burgers de connectie met besluitvorming verliezen. Subsidiariteit vraagt niet om passiviteit, maar om bestuurlijke nederigheid: de erkenning dat centraal gezag niet overal het beste instrument is.

Proportionaliteit: het medicijn mag de ziekte niet verergeren

Zowel in klimaat- als in geopolitieke dossiers rijst de vraag of de middelen in verhouding staan tot de doelen. Het katholieke denken is hierin consequent: morele intenties volstaan niet. Als een maatregel leidt tot energiearmoede, de strategische autonomie van Europa ondermijnt of militaire escalatie veroorzaakt, is ze moreel twijfelachtig—zelfs wanneer het doel op zichzelf legitiem lijkt.

Prudentie, de klassieke katholieke bestuurlijke deugd, vraagt dat politici nagaan of hun handelen werkelijk bijdraagt aan het bonum commune, het concrete gemeenschappelijk goed. Niet aan abstracte idealen, en zeker niet aan symboolpolitiek.

Politiek zonder dwang: vrijheid in waarheid

Wanneer Premier Bart De Wever rond het dossier Euroclear (inzake het bevroren Russisch geld), reageert op Ursula von der Leyen met “Ik moet just niks!”, raakt hij onbedoeld aan een kern van de katholieke visie op vrijheid en een overheid die oor heeft voor de belangen van haar kiezers. Daar ligt voor de Europese Unie een diep katholieke uitdaging: terugkeren naar dienstbaarheid. Dat betekent leiderschap tonen dat luistert, dat de menselijke schaal respecteert, en dat erkent dat niet elke beslissing van bovenaf kan worden opgelegd. Deugdpronkerij en obsessieve machtspolitiek staan trouwens haaks op verantwoordelijk leiderschap, de basis van een volwassen democratische orde.